1- مقدمه
رشد
بیرویه جمعیت توأم با توسعه صنعتی و تکنولوژی کلان شهرها، مشکلات
عدیدهای را برای شهرنشینان به ارمغان میآورد که آلودگی محیط زیست یکی
از مهمترین این معضلات است.
آلودگی
صوتی بعنوان یکی از مهمترین آلایندههای زیست محیطی در ایجاد اینگونه
مشکلات در شهرهای بزرگ سهم بسزایی را به خود اختصاص داده است.
آلودگی
صوتی با فنآوری و تکنولوژی صنعتی رابطه مستقیم داشته و بعبارت دیگر
همزمان با رشد و ارتقاء تکنولوژی، مشکل صدا نیز ابعاد گستردهتری یافته و
باعث بروز مشکلات بیشتری خواهد شد.
مشکل
این نوع از آلودگی در اکثریت کشورهای صنعتی بعنوان یکی از مهمترین موضوعات
زیستمحیطی تلقی شده و حتی در مدیریت کلان شهرسازی، معماری داخلی مراکز
بهداشتی درمانی، آموزشی و تحقیقاتی، مسکونی و تجاری و همینطور طراحی ماشین
آلات صنعتی مورد توجه ویژه قرار گرفته است. تحقیقات انجام شده نشان میدهد
که هیاهو و دغدغه های زندگی ماشینی، ناراحتیهای جسمی و روحی شهروندان کلان
شهرها را باعث میشود که عوارض جسمی، روحی و روانی ناشی از سر و صدای
ترافیکی در مقایسه با انواع دیگر بسیار زیانبارتر است. این مسائل باعث شده
است که جهان امروز برای مبارزه با این معضل هزینههای هنگفتی را صرف
نماید.
2- تعریف صوت و آلودگی صوتی
در
اثر ارتعاش مولکولهای هوا و تغییرات مداوم فشار، صوت بوجود میآید. این
امواج بصورت طولی در هوا منتشر شده و در محدوده فرکانسی معینی میتواند
توسط انسان قابل درک باشد.
بنابراین امواج صوتی شکلی از امواج مکانیکی هستند که بصورت امواج طولی منتشر شده و ضمن برخورد با گوش، احساس شنیدن را ایجاد میکنند.
امواج
مکانیکی میتوانند بصورت فرکانسهای متفاوت در محیط منتشر شوند، اما
محدوده فرکانسهای قابل درک برای انسان بین 20 تا 000/20 هرتز میباشد.
امواج کمتر از 20 هرتز را مادون صوت و امواج بیش از 000/20 هرتز را فراصوت
گویند.
سروصدا
یا آلودگی صوتی را میتوان بصورت صدای ناخواستهای دانست که موجب بر هم
زدن آرامش در زمان استراحت و یا تمرکز افراد در حین انجام کار میشود، به
همین دلیل صدای موسیقی نیز اگر در یک موقعیت و زمان نامناسب اجرا شود
بعنوان منبع آلودگی صوتی در نظر گرفته میشود. واحد اندازه گیری صدا بر
حسب دسیبل (dB)
و بر اساس تغییرات فشار هوا، مقدار آن بین صفر دسیبل (آستانه شنوایی) تا
130 دسیبل (آستانه کری) بالا بیان میشود گوش انسان بلندی صدا را در
فرکانسهای مختلف یکسان درک نمیکند، بر همین اساس فیلتری بر روی دستگاههای
اندازهگیری صدا نصب میشود (فیلتر وزنی A) تا محدوده اندازه گیری منطبق بر آنچه میشنویم باشد و واحد تراز صدا بصورت dB(A)نوشته می شود.
2-1- ارزیابی آلودگی صوتی
درصورتیکه
بخواهیم وضعیت آلودگی صوتی محیطی را مورد ارزیابی فنی قرار دهیم، لازم است
که چهار مرحله کاملا مجزا را طی نمائیم، این مراحل عبارتند از:
1- شناسایی منابع آلودگی صوتی
2- اندازه گیری صدا
3- ارزشیابی با استانداردهای معتبر
4- اقدامات کنترلی در صورت بالاتر بودن از حد آستانه های مجاز
در مرحله نخست لازم است وضعیت محل موردنظر با توجه به آلودگی صوتی مورد بررسی کیفی قرار گیرد. در این مرحله سه سوال مطرح میگردد:
1- آیا مشکل صدا وجود دارد؟
2- میزان تراز صدا در محل مورد نظر چه میزان بوده و آیا بالاتر از حد مجاز است؟
3- صدا از چه منبعی تولید شده و آیا میتواند کنترل شود؟
برای دستیابی به جواب این سئوالات، کافیست بطور مثال با یک کارگر سالن
تولید صحبت نمائیم. درصورتیکه بتوان با هر فردی در فاصله یک متری به راحتی
صحبت نمود، احتمالاً میزان صدا در آن مکان به اندازهای نیست که سیستم
شنوایی انسان را تخریب نماید، اما برعکس چنانچه برای صحبت کردن و شنیدن
صدای فرد مقابلمان مجبور باشیم، در فاصله نزدیک (بین 20 تا 40 سانتیمتر)
فریاد بزنیم، شدت صدا در این مکان به احتمال بسیار زیاد بالاتر از آستانه
های مورد قبول بوده و ً میتواند باعث کاهش شنوایی کارگر شود. در این
شرایط لازم است وارد مرحله دوم شده و با استفاده از تجهیزات مناسب،
ترازهای صوتی را دﻗﻴﻘه اندازهگیری و تحت تجزیه تحلیل فرکانسی قرار
دهیم. در مرحله اول وضعیت آلودگی صوتی بصورت کاملا کیفی مورد بررسی قرار
میگیرد، اما در مرحله دوم، میزان شدت و فرکانس اصوات با استفاده از دستگاه
ترازسنج صوتی بصورت کمی اندازه گیری شده و میتوان براحتی وضعیت آلودگی
صوتی نقاط مورد نظر را با استانداردهای معتبر صدا مقایسه و مورد ارزشیابی
قرار داد. پس از مقایسه میزان صدای موجود با استانداردهای مطرح صدا در
صورتیکه ترازهای صوتی کمتر از آستانه های مجاز باشد، مشکل خاصی وجود
نداشته و عملا ورود به مرحله سوم منتفی است. اما در صورتیکه میزان شدت
ترازهای صوتی فراتر از آستانههای مجاز باشد در این زمان باید وارد مرحله
سوم گردید و با ارایه رویههای اصلاحی در جهت کاهش شدت صدا و کنترل آن گام
برداشت.
3- فیزیولوژی گوش انسان
گوش
انسان از سه قسمت گوش داخلی، میانی و خارجی تشکیل شده است که هر کدام از
این قسمتها وظایف مهمی را بر عهده دارند. طبق شکل روبرو لاله گوش با توجه
به شکل ظاهری خود امواج صوتی را از محیط اطراف جمعآوری نموده و پس از
متمرکز نمودن به داخل مجرای شنوایی منتقل مینماید. از طریق این مجرا
اصوات به داخل گوش میانی انتقال مییابند. برخورد اصوات به پرده صماخ به
کمک استخوانهای سهگانه به گوش داخلی حلزونی شکل راه یافته و باعث مرتعش
نمودن مایع داخل آن میشود.
بخش
حلزونی گوش از سلولهای مویی شکل کوچکی تشکیل شده است که وظیفه انتقال
صدا به اعصاب حسی را بر عهده دارند. با شروع حرکات مداوم این موها،
سلولهای عصبی مربوط به آنها نیز تحریک شده و باعث تحریک فیبرهای عصبی
میگردند.
این تحریکات به مغز میرسند و پس از تجزیه و تحلیل این تحریکات، در نهایت صدا توسط انسان درک میشود.
4- اثرات صدا بر سلامت انسان
بطور کلی میتوان تأثیرات آلودگی صوتی بر روی انسان را به چند قسمت زیر تقسیمبندی کرد:
1- کاهش شنوایی
2- اثرات بالینی
3- تأثیر بر خواب
4- اثرات روحی و روانی
5- اختلال در مکالمات
4-1- کاهش قدرت شنوایی
سادهترین و ملموسترین عارضهای که صدای آزاردهنده برای انسان به ارمغان میآورد، کاهش قدرت شنوایی است.
شنوایی طبیعی به سلامتی سه قسمت تشکیل دهنده گوش بستگی دارد و نحوه آسیب به دستگاه شنوایی از سه طریق ممکن است: هدایتی، حسی و عصبی.
کاهش
شنوایی هدایتی زمانی اتفاق میافتد که قسمت خارجی یا میانی گوش صدمه
ببیند. کاهش شنوایی از نوع حسی در اثر آسیب دیدگی گوش داخلی (بخش حلزونی
شکل) صورت میگیرد و کاهش شنوایی از نوع عصبی نیز در اثر صدمه دیدن
نرونهای عصبی اتفاق میافتد و در واقع حساسیت سلولهای شنوایی کاهش مییابد
که به فرکانس اصوات دریافتی بستگی دارد. اثرات ناشی از کاهش شنوایی حسی و
عصبی از نوع تغییرات ماندگار و بازگشت ناپذیر میباشند. این تغییرات
ماندگار میتوانند ناشی از قرارگیری در معرض یک صدای با تراز صوتی بسیار
بلند در مدت زمان کوتاه نظیر انفجار یا تراز صوتی پائین تر با میزان
مواجهه طولانیتر باشد0
واکنش سیستم شنوایی بدن انسان در مقابل اصوات آزار دهنده را میتوان به 4 دسته ذیل تقسیم بندی نمود:
1-
تطبیق: چنانچه سیستم شنوایی انسان در معرض تراز صوتی بالایی قرار گیرد،
خود را با شرایط جدید تطبیق میدهد تا از آسیبهای احتمالی در امان باشد.
2-
تغییر موقت آستانه شنوایی: این مرحله بعد ازمرحله تطبیق شکل میگیرد و در
صورت ادامه مواجهه با ترازهای صوتی بالا، خستگی و کری موقت ایجاد میشود.
3- تغییر دائمی آستانه شنوایی: چنانچه تماس فرد با ترازهای صوتی بالا طولانی گردد، اثرات سوء شنوایی عمیقتر شده و دائمی میشوند.
4-
تغییر آستانه شنوایی غیر قابل برگشت: در این مرحله سلولهای شنوایی آسیب
دیده و تغییر غیر قابل برگشت آستانه شنوایی را باعث میشوند.
4-2- اثرات بالینی
از دیگر اثرات نامطلوب ترازهای صوتی بر روی انسان مطابق میتوان به سر درد و سرگیجه، سوﺀهاضمه، یبوست، زخم معدهو
روده، خارش و آلرژی پوستی، ناراحتی های عصبی، تنگی عروق، افزایش فشار خون،
سکته قلبی و اختلال در روند خواب می شود. صدای مداوم باعث افزایش
هورمونهای آدرنالین و کورتیزول خون میشود. آدرنالین موجب افزایش ضربان
قلب و هورمون کورتیزول موجب افزایش استرس و اضطراب در فرد میشود. در سر و
صدای زیاد و شدید، فشار خون بویژه فشار داخل جمجمه بالا رفته، ترشحات بزاق
کم شده و دهان خشک میگردد. در ضمن حرکات دودی شکل روده دچار رکود میشود.
قرار گرفتن در معرض اصوات با شدت بالا (مانند موتور جت) حالات زیر سبب میشود:
حالت تهوع، سرگیجه، خستگی و اغتشاشات روحی و روانی، تحریکات پوستی، لرزش پوست که به عضلات و مفاصل منتقل میشود.
4-3- تاثیر بر خواب
خواب
دارای تغییرات دوره ای مشخص بوده که پس از شروع عمق آن به طور طبیعی در
طول شب 4 الی 5 مرتبه دچار افزایش یا کاهش می گردد. با توجه به چنین
الگویی، خواب به پنج مرحله تقسیم می شود، که اصطلاﺣﴼ به مراحل صفر تا چهار معروف است. مرحله صفر مرحله بیداری است و مرحله چهار عمیق ترین قسمت خواب است که به مرحله REM یا مرحله رویا – خواب موسوم است.
این
مرحله برای آرامش روحی و تمدد اعصاب بسیار حیاتی و مبرم می باشد. در
راستای جلوگیری از بروز اثرات منفی بر روی مرحله رویا – خواب در فضاهای
داخلی نباید تراز صدا بالا باشد.
4-4- اثرات روحی و روانی
یکی
از بزرگترین عوامل ایجاد کننده اضطراب در افراد سر و صدا است. مواجهه زیاد
با تراز صدای بالا در صنعت، ایجاد عصبانیت و تحریک در عکس العمل فرد می
شود. اعتقاد بر اینست که سرو صدا یکی از عوامل مستقیم بیماریهای روحی است
و نیز ممکن است سرعت یا شدت پیشرفت یک ناهنجاری روحی را بیشتر کند.
شواهدی
که دال بر ارتباط سر وصدا با بیماریهای روحی باشد بسیار کم است و بیشتر
بر اساس اثرات کلینیکی و بالینی سنجیده میشود، علیرغم وجود شواهد ضعیف،
این شواهد دلالت بر وجود اثرات منفی سر و صدای محیط بر سلامت روحی افراد
دارد.
4-5- تاثیر بر روی نوزادان (جنین)
سر
و صدا میتواند یکی از عوامل سقط جنین باشد. سر و صدا باعث استرس مادران
میشود، این استرس رگهای رحم را که مسئول تهیه مواد غذایی و اکسیژن به
جنین هستند، منقبض مینماید، لذا نوزادان اغلب با کاهش وزن به دنیا
میآیند.
4-6- اختلال در مکالمات
تداخل
صدا با مکالمات منجر به درصد گستردهای از ناتوانیهای انسان میشود،
مانند کاهش تمرکز، کاهش دقت، کاهش اعتماد به نفس، عصبانیت، پایین آمدن
قدرت ادراک، مشکلاتی درباره ارتباطات انسانی.
5- اثر سر و صدا بر روی گیاهان و حیوانات:
سر
و صدا رشد گیاهان را بطور قابل ملاحظهای کاهش میدهد و همچنین رشد گیاهان
گلخانهای تحت تأثیر صدای موسیقی افزایش مییابد. در حیوانات سر و صدا سبب
مهاجرت بیموقع حیات وحش و پرندگان، خونریزیهای گوش، سقط جنین،
بیاشتهایی، کاهش شیر در حیوانات شیرده و کوتاه شدن طول عمر آنها میشود.
6- منابع سروصدا:
عمدهترین
منابع سر و صدا در محیطهای شهری ناشی از وسایل حمل و نقل میباشد. که شامل
حمل و نقل جاده ای، هواپیماها و قطارها میباشند.
ترازهای
صوتی ناشی از وسایل حمل و نقل جادهای (شامل موتورسیکلت، ماشینهای سواری،
ماشینهای سنگین و نیمهسنگین) سهم عمدهای در تولید آلودگی صوتی شهرها
دارند.
از
منابع دیگر سر و صدا در جوامع شهری میتوان به فعالیتهای صنعتی،
فعالیتهای ساختمانی و تجهیزات و دستگاههای موجود در محیط زندگی و منزل
اشاره نمود که هر یک سهم مشخصی را در تولید آلودگی صوتی زیست محیطی دارند.
7- استانداردهای آلودگی صوتی:
در
فاصله بین یک تا دو دهه اخیر، در اکثریت کشورهای جهان توجه خاصی نسبت به
مسئله صدا و آلودگی ناشی از آن بوجود آمده که منجر به تدوین آئین نامهها
و اجراء قوانین خاص مبارزه با آلودگی صوتی در آن کشورها شده است. در کشور
ما نیز اقداماتی در خصوص مبارزه با این آلاینده زیست محیطی آغاز شده
که برای دستیابی به شرایط بهینه و بمنظور بررسی و برآورد تاثیرات صدا،
لازم است دو نوع استاندارد در ایران تعیین شود:
1. Ambient or Environment Standards:
این استاندارد حد آستانه مجازی را برای محیطهای مختلف شهری تعیین
مینماید. در صورتیکه هر فردی چه بعنوان عابر و یا بعنوان ساکن در یک
منطقه مسکونی و یا بعنوان شاغل در یک منطقه تجاری یا صنعتی تحت آستانههای
مجاز زیستمحیطی قرار داشته باشد، دچار عوارض سوء صدا نخواهد گردید.
2. Emission Standards:
با استفاده از این استاندارد، میزان ترازهای خروجی منابع ایجاد کننده صدا
قابل مقایسه و ارزشیابی میباشد. استانداردهای زیستمحیطی لازم است بمنظور
آسایش و آرامش انسان تعیین گردد.
لذا شفاف نمودن و تعیین دقیقاین
استانداردها به نوع رفتار، فرهنگ، آداب و رسوم و بالاخره به ساختار فیزیکی
شهرها بستگی خواهد داشت، بهمین دلیل در تعیین این نوع استانداردها در
کشورهای مختلف تفاوتهایی دیده شده است.
در
جدول زیر استاندارد زیست محیطی کشورمان را که توسط سازمان حفاظت محیط زیست
اعلام گردیده مشاهده مینمائیم. مطابق این استاندارد مناطق شهری کشورمان
به 5 دسته تقسیم شده است.
حدود مجاز صدا در هوای آزاد ایران
نوع منطقه
|
روز از ساعت 7 الی 22
dB(A)
|
شب از ساعت 22 الی 7
dB(A)
|
1.منطقه مسکونی
|
55
|
45
|
2.منطقه تجاری-مسکونی
|
60
|
50
|
3.منطقه تجاری
|
65
|
55
|
4.منطقه مسکونی-صنعتی
|
70
|
60
|
5.منطقه صنعتی
|
75
|
65
|
8- روشهای کنترل و کاهش آلودگی صوتی :
جهت کنترل و کاهش آلودگی صوتی روشهای مختلفی وجود دارد که در زیر خلاصهای از آنها ذکر شده است:
جهت کنترل آلودگی صوتی باید سه مرحله مد نظر قرار گیرد:
1- کاهش و کنترل صدای منبع تولید کننده صوت
2- کاهش و کنترل صدا در مسیر انتشار صوت
3- کاهش و کنترل صدا در محل دریافت صوت
مرحله
اول مربوط به تولید کنندگان وسایل حمل و نقل، خودروسازان و بطور کلی
سازندگان تجهیزات میباشند که باید قوانین اجرا کردن استاندارد ساخت
تجهیزات و اجبار اجرای آن توسط دولت تدوین شود.
در
مرحله دوم و سوم هم باید قوانین خاصی در خصوص پیمانکاران ساختمانی برای
ساختمانهای کنار منابع سر و صدا تدوین شود. از جمله راهکارهای کاهش و
کنترل سر و صدا در زیر آمده است:
1-8- تبدیل به احسن نمودن خودروهای فرسوده
بعلت
قدیمی و یا فرسوده بودن خودروها صدای تولیدی از اجزای مختلف آنها مثل
موتور ، اگزوز و سیستم انتقال نیرو در حد بالایی قرار دارد.
به
عبارتی چنانچه خودروهای قدیمی با خودروهای جدید جایگزین گردند علاوه بر
کاهش آلودگی هوای منتشره از آنها میزان صدای تولیدی نیز در حد قابل توجهی
کاهش می یابد.
2-8-استفاده از سدهای آکوستیکی
یکی
از راههای مناسب جهت جلوگیری از انتشار صدا به نواحی مجاور خیابانها
استفاده از دیوارههایی است که دارای جنس، طول، شکل،ارتفاع و طراحی ویژه
میباشند.
مصالح مورد استفاده در ساخت و طراحی این دیواره ها در مقدار کاهش صدای آنها تاثیر بسیار زیادی دارد.
3-8- جلوگیری از تردد خودروهای سنگین در خیابانهای فرعی در شب
در
روز معمولا برای خودروهای سنگین و کامیونها ممنوعیت تردد در سطح شهر وجود
دارد به همین دلیل این وسایط نقلیه سنگین مجبور به تردد در شب میشوند و
به علل مختلف مانند تعجیل در رسیدن به مقصد و ممنوعیت استفاده از بعضی
مسیرها، خیابانهای فرعی را که از مناطق مسکونی عبور میکنند بر میگزینند
و چون در حال حمل بارهای سنگین هستند آلودگی صوتی بالایی را در این مناطق
ایجاد میکنند. بعلت اینکه مسیرهای فرعی از مناطق مسکونی عبور میکنند و
خیابانهای اصلی در میان مناطق تجاری قرار دارند و این مناطق در شب فعال
نیستند، بنابراین در صورتیکه مسیرهای تردد خودروهای سنگین در شب از
مسیرهای اصلی صورت گیرد آلودگی صوتی مناطق مسکونی در شب کاهش خواهد یافت.
4-8- استفاده از پوشش گیاهی
پوشش
گیاهی اگر دارای ارتفاع کافی، عرض و تراکم مناسب باشد میتواند صدای ناشی
از ترافیک بزرگراهها را کاهش دهد. استفاده از پوشش گیاهی علاوه بر کاهش
صدا، اثرات روانی مطلوبی نیز در بر دارد و برای ایجاد یک پوشش گیاهی نیاز
به فضای زیاد میباشد.
5-8- استفاده از آسفالتهای متخلخل
در
خصوص تماس سطح تایر با سطح جاده عوامل موثر در ایجاد صدا، شکل آج و نوع
لاستیک ماشین، همچنین نوع و قدمت آسفالت مورد استفاده مهم میباشد. هر چه
سطح جاده هموارتر و دارای تخلخل بیشتری باشد صدای تولیدی کمتر خواهد بود.
6-8-عایق بندی ساختمانها
در
حالت کلی مواد جاذب صوتی میزان تراز صوت را کاهش میدهند و برای ساختمانها
میتوان از مصالح مناسب جهت جذب صوت دریافتی یا انعکاس آن از سطح ساختمان
استفاده کرد.
انرژی
صوتی در مواد نرم ودارای تخلخل زیاد بصورت موثری جذب میشوند در حالیکه
برای انعکاس، از مصالح سخت و فشرده استفاده میشود. در خصوص عایقبندی
ساختمانها میتوان از پنجرههای دو جداره که درزبندی آن بصورت کامل انجام
شده است استفاده کرد.
دیوارهای
آجری عایقهای صوتی بسیار خوبی هستند ولی در جذب صوتی بسیار فقیر میباشند
و با ترکیب یک مانع با چگالی بالا میتوان در کاهش بیشتر سر و صدا در
ساختمانها استفاده کرد.