آموخته هایی از مراکز مدیریت بحران و آتش نشانی ژاپن

ناصر رهبر – کارشناس ارشد سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی تهران
[e-mail]

چکیده
حوادث و بحران های ناشی از انرژی های طبیعت تجارب مشترک بسیاری از کشورها از جمله ایران و ژاپن می باشد. پس از زلزله 1995 کوبه ژاپن و 1382(2003) بم ایران دو کشور تلاش فزاینده و منسجم تری برای تهیه استراتژی های کشوری جهت مقابله با بحران ها داشتند. از این رو تبادل علمی بین دو کشور باعث رشد فرایند مدیریت بحران خواهد شد. دوره های 15 روزه اعزام مدیران و کارشناسان ایران به شهرهای توکیو و کوبه باعث توسعه دیدگاه ها و آموخته ها شده و در درازمدت بر عملکرد این افراد تاثیرات مطلوب و موثری گذاشته و باعث افزایش درک متقابل شده است. از جمله این دستاوردها شناخت فرهنگ و باورهای مردم ژاپن ، بازدید از مراکز مدیریت بحران و تلاشهای انجام شده در استان هیوگو، توسعه قوانین ایمنی ساخت و ساز، توسعه و تاثیر سازمانهای آتش نشانی بر مدیریت بحرانها و دیگر موارد بوده است که کارشناسان تلاش می کنند مشابه بومی شده موارد یاد شده را در کشور خود پیاده سازی نمایند.
کلمات کلیدی: مدیریت بحران، آتش نشانی، ژاپن

1- مقدمه
قرار گرفتن ایران روی کمربند آلپ هیمالیا وحرکت صفحه تکنونیکی عربستان به داخل ایران و ترکیه (سالانه حدود سه سانتی متر) که دراثر حرکات صفحات پوسته زمین و در حاشیه این صفحات به وقوع می پیوندد همواره کشور ما را صحنه رخداد زمین لرزه های مخرب کرده است و از این رهگذر مصایب و خسارات قابل ملاحظه ای متوجه این سرزمین شده است . زلزله بوئین زهرا
( 1341) ، منجیل (1369) ، اردبیل (1375) ، آوج (1381) و بم (1382 ) از این موارد می باشد.
شهر تهران با قرارگیری در مرز بین کوه و دشت درجنوب رشته کوه های البرز در نزدیکی مرز برخورد ساختارهای گسلهای شمال تهران و مشاء و درناحیه تلاقی گسلهای ایوانکی وگسلهای ناحیه ری وکهریزک درجنوب تهران، از دید خطر زمین لرزه در ناحیه ای با خطر بسیار بالا قرارگرفته است.
از این رو به منظور برنامه ریزی نرم افزاری و سخت افزاری و ایجاد حساسیت لازم درخصوص مباحث مرتبط با ایمنی ، زلزله و مقاوم سازی، لازم است با رویکرد مدیریت بحران (قبل ، حین و پس از حادثه) با توجه به تمامی زوایای پیش آگاهی ، پیشگیری ، آماده سازی ، امداد و نجات ، آموزش و ارتقای آگاهی عمومی، ایمن سازی و بازسازی به صورت یک مجموعه یکپارچه در سازمان ها با همکاری و همدلی تمامی بخش های مرتبط مورد توجه قرارگرفته و تصمیمات و اقدامات لازم از سوی مدیران کشوری صورت پذیرد.
بحرانهای ناشی از بلایای طبیعی از جمله زلزله تجربه ای است مشترک بین دوکشور ایران و ژاپن که با عنایت به تجربه زلزله کوبه ژاپن درسال 1995 (1373) و زلزله بم ایران درسال 1382 ، نقاط عطف درتاریخ مدیریت بحران دو کشور ایجاد شده و با رویکرد زندگی ایمن با زلزله ، بازنگری در ساختار مدیریت بحران مورد توجه ویژه قرارگرفته است[1].
دولت ژاپن طی ده سال اخیر و بعد از زلزله کوبه به طور جدی به تهیه استراتژی واحد و جامع مقابله با زلزله پرداخته است و با تقسیم مسئولیت ها و وظایف بین دولت ، مردم و نهادهای مدنی و بهره گیری از کلیه ظرفیت ها در بخش های دولتی و انجمن های غیردولتی ( NGO ) تلاش داشته است تا به جایگاه بهینه همکاری بین دولت و مردم دست یابد . دراین زمینه با توجه به توان تخصصی بسیار بالای موجود درکشور ژاپن و به کارگیری دانش و مهارتهای تخصصی برای توسعه مدیریت بحران وعلوم مقاوم سازی سازه ها و ساختمانها و سازمانهای امداد ونجات ، می تواند الگوی مناسبی برای توسعه سازمانهای مرتبط با مدیریت بحران در ایران باشد.
بی شک توسعه سازمانهای امدادی و ایمنی شهری بدون تلاش مستمر کارشناسان درجهت فراگیری آخرین دستاوردهای روز جهانی و به کارگیری آن درسازمانهای اجرایی امکان پذیر نخواهد بود.

2-آموخته های دوره مدیریت بحران
تلاش های زیادی توسط مسئولین وکارشناسان دو کشور ایران و ژاپن درجهت تبادل اطلاعات صورت پذیرفته وکتابها و دست نوشته های بسیاری در مراکز اطلاعاتی مدیریت بحران وجود دارد. فهم دانش و ادبیات یک کشور بدون فهم فرهنگ و اندیشه ایشان، با توجه به تفاوت های ساختاری زیاد درجهان بینی ، آموزش های کلاسیک ، ساختار حکومتی و سازماندهی یک کشور دشوار می باشد. دوره های آموزش مدیریت بحران در ‍ژاپن، شرایط را فراهم ساخت تا مدیران و کارشناسان با تفکرات و ادبیات کلامی مردم ژاپن آشنا شوند و در آتی تبادل اطلاعات با سهولت بیشتری صورت پذیرد. با توجه به ارجحیت نرم افزاری برسخت افزار، تربیت کارشناس برای پیشبرد اهداف سازمانی دارای ارزش ویژه ای می باشد . از دستاوردهای دیگر می توان موارد زیر را نام برد[2].
• آشنایی با تفکرات و ادبیات مردم ژاپن جهت فهم و استفاده از منابع علمی این کشور.
• آشنایی با سیستم مدیریت بحران ژاپن که تفاوت های زیادی با مدیریت بحران ایران از جمله کاهش مدیران میانی به جهت سهولت ارتباط در هنگام بحران ، گسترش و توسعه سازمانهای آتش نشانی دارد .
• لزوم بازنگری در ساختار مدیریت بحران شهری و درصورت امکان ادغام سازمانهای موازی به جهت کاهش هزینه ها و سرعت درعملیات در ایران.
• اهمیت فرهنگ سازی و استقرار ارزش ها و باورهای لازم در مدیریت بحران در نظام تربیت نیروی انسانی.
• لزوم گسترش قوانین کشوری ایمنی در ساخت و ساز و قوانین درون سازمانی.
• نقش موثر مستند سازی و تحقیق و پژوهش در نیل به مقصود کاهش اثرات بلایا .
• ارتباط دایمی اطلاعاتی بین سازمانهای فعال در مدیریت بحران.
• توسعه سازمانهای آتش نشانی به ویژه بخش معاونت پیشگیری در جهت کنترل ایمنی در ساخت و ساز شهری، کنترل ایمنی اماکن و توسعه علوم ایمنی کاربردی.
• لزوم ادغام مراکز آموزش مدیریت بحران و آتش نشانی وکاربرد آن به صورت استانی در ایران.
• تامین سیستم ها و تجهیزات ایمنی و آتش نشانی با اصلاح نگرش سرمایه گذاری در مقابل هزینه .
• آشنایی با ادارات و مراکز آتش نشانی و مدیریت بحران در ژاپن .
• لزوم آموزش مردم و تشکیل گروه های آتش نشان داوطلب جهت امداد در24 ساعت اول پس از زلزله .
• مشاهده اهمیت مستند سازی کامل از حوادث.
• بازدید از موزه های زلزله و حضور دایمی دانش آموزان و بزرگسالان در این موزه ها و توجه ویژه اقشار اجتماعی به امور زلزله و مقاوم سازی ساختمانها و ضرورت ایجاد آن در ایران و تهران.
• تامین منازل مسکونی ایمن جهت پرسنل فعال وکلیدی ارگانهای مرتبط مدیریت بحران .
• استفاده از فرصت ها برای گسترش فرهنگ ایمنی و ایمنی در بین اقشار جامعه.
• مردم ژاپن به هر چیزی که در مکانهای عمومی وجود دارد اهمیت داده و آنرا با کیفیت مطلوب و پاکیزه نگهداری می کنند.
• آشنایی با تکنیک های مقاوم سازی ساختمانها در مقابل زلزله و بلایا.
• با وجود محدودیت ها ،گروه اعزامی اطلاعات کاربردی مناسبی بر حسب نیاز سازمانی افراد به همراه آورد.

3- محدودیت های دوره
با توجه به سفرهای گروه های رسمی جهت گذراندن دوره های مدیریت بحران و جمع آوری اطلاعات لازم، از محدودیت های دوره ها موارد زیر می باشد[2] :
• اطلاعات کلی در مورد خسارات زلزله کوبه در مراکز مختلف تکرار می شد.
• لزوم اجرای یک دوره مقدماتی مدیریت بحران در ایران و تبادل نظر بین اعضاء گروه.
• با توجه به فاصله زیاد بین مراکز مورد نظر جهت بازدید و محل استقرار گروه و عدم درنظر گرفتن خودروی مناسب مانند مینی بوس و استفاده از مترو و اتوبوس شهری ، زمان زیادی صرف تردد می شد و مدت زمان بین یک تا یک و نیم ساعت برای هر بازدید در نظر گرفته شده که بخشی از آن را نیز پخش فیلم در نظر گرفته می شد و پس از صحبتهای کلی میزبان ، فرصتی برای بحث های کارشناسی و جوابگویی سئوالات در نظر گرفته نمی شد .
• بنا بر اظهار سفیر ایران در ژاپن( دکتر طلایی) و مشاهدات گروه اعزامی ، در ژاپن سوال کردن یک رفتار طبیعی درفرآیند آموزش نمی باشد، این مسئله در فرهنگ های دیگر از جمله کشور ما مفهوم نمی باشد.
• با توجه به شرایط سفر آموزشی و حجم بالای اطلاعات دیداری موجود درکشور میزبان ، لزوم همراه داشتن تجهیزات الکترونیکی تکمیلی و در نظر گرفتن یک دوره آموزش مقدماتی در ایران مشهود بود.
• با توجه به ضعف زبان انگلیسی کارشناسان ایرانی و ژاپنی ، برقراری مذاکره تخصصی بدون مترجم بسیار دشوار بود.

4- اقدامات انجام شده برای توسعه مهار بحران در ایران
1- نظارت برساخت وساز ایمن ساختمانها از طریق نظارت شهرداری ها (آئین نامه 2800) و اداره پیشگیری سازمانهای آتش نشانی و توسعه سازمان نظام مهندسی کشور.
2- انجام مطالعات برای شناخت زمین ، گسلها و خطرات موجود.
3- جلوگیری از ساخت و ساز بر روی گسلها و نقاط پرخطر.
4- تاسیس پژوهشگاه حوادث طبیعی و زلزله و دانشگاه امداد و نجات و آتش نشانی و تربیت دانشجو.
5- گسترش تحقیقات علمی در مورد بحرانهای طبیعی.
6- تولید مصالح ساختمانی استاندارد.
7- شناخت اماکن بحران ساز و تلاش درجهت کاهش مخاطرات آنها و ایمن سازی .
8- استفاده از روشهای جدید طراحی ساختمانها با استفاده از تجربه کشورهای موفق.
9- توسعه بزرگراه های درون و برون شهری با رعایت استانداردها و فاکتورهای ایمنی در برابر حوادث و بلایا.
10- توسعه سازمانها و ایستگاه های آتش نشانی(در تهران با رشد قابل توجهی تعداد ایستگاه ها در شرف رسیدن به حد استاندارد می باشد و در شرایط کنونی تعداد 85 ایستگاه اصلی را داشته و در هر سال حدود 15 ایستگاه به آن اضافه شده و حد نهایی ایستگاه ها در طرح توسعه 5 ساله 120 پایگاه مجهز و استاندارد می باشد.
11- گسترش آموزش امدادگران ، پرسنل سازمانها و نهادهای درگیر بحران.
12- گسترش آموزش امداد و نجات به گروه های داوطلب در محلات.
13- گسترش آموزش امداد و نجات به دانش آموزان ( در مدارس چهارکمیته امداد داریم جستجو ، آتش نشانی ، امداد و نجات ، تخلیه مجروحین).
14- اصلاح شریانهای حیاتی شهر.
15- انجام مطالعات بر روی بحران های 30 سال گذشته درکشور.

5- مهمترین رئوس برنامه های بهبود ایمنی در تهران
1- ارتقاء کنترل درسطح کلان مدیریت ساخت و ساز شهری و روستایی و هدایت ساخت وساز در نقاط ایمن وکم خطر.
2- جمع آوری اماکن و تاسیسات پرخطر از شهر و یا بهبود مستمر ایمنی در آن با رعایت اولویت ها.
3- آموزش کدهای ایمنی به مهندسیان ساختمان ، معماران ، کارشناسان ناظر و سازندگان ساختمانها.
4- اجرای راهکارهای موثر جهت اجرایی شدن دایمی کدهای ایمنی ساختمانی.
5- ارتقاء فرهنگ ایمنی در جامعه از طریق رسانه ها و سایر فرصت های موجود.
6- بهبود نظارت بر اجرای دقیق ضوابط و مقررات ساختمان سازی.
7- اتخاذ راهکارهایی که توده مردم بتوانند از تکنولوژی ساختمان سازی به نحو صحیح استفاده کنند و در حسن اجرای آن مشارکت داشته باشند.
8- ایمن نمودن مهمترین کانون ها و مراکز اقتصادی، اجتماعی و سیاسی شهر در برابر زلزله از جمله بازار تهران.
9- طرح حفاظت شهر تهران در برابر آتش سوزی های پس از زلزله.
10- توسعه مرکز آموزش عالی آتش نشانی (دانشکده آتش نشانی) با همکاری جایکا.

6- مقایسه امکانات سازمانهای آتش نشانی تهران ، توکیو و کوبه
شهر های تهران ، توکیو وکوبه در روی خط گسل قرار داشته و درمعرض تهدید زلزله و ایجاد بحرانهای ملی می باشند ایران و ژاپن هر دو درقاره آسیا بوده و نزدیکی فرهنگی بیشتری نسبت به اروپا دارا می باشند. مردم ژاپن به تجربه ثابت کرده اند که مردمی کوشا، پرتلاش متواضع و درست کردار می باشند. درمسایل هسته ای اخیر ایران نیز اگرچه از ایران حمایت مسقیم نکردند ولی هیزم درآتش دشمنان نیز نریختند. ژاپن از جمله کشورهایی است که بلایای طبیعی متعددی در آن روی میدهد و این کشور جهت مهار قهر طبیعت و ایجاد زندگی امن درکنار آن، تلاشهای تخصصی چندین ساله ای را داشته و دانش خود را در زمینه ایمنی گسترش زیادی بخشیده است و پس از هر بحران و هر ساله در قوانین خود بازنگری می نماید . با توجه به روابط دیپلماتیک مثبت دو کشور ، تکنولوژی مدرن ، شباهتهای ژئوفیزیکی دو کشور، میتوان با گسترش روابط، در زمینه علوم ایمنی و آتش نشانی بهره برداری علمی بیشتری از دانش این کشور نمود . در زیر جدول آمار مقایسه ای شهر تهران ، توکیو و کوبه آمده است:

جدول 1 - سازمان های آتش نشانی وخدمات ایمنی
organization Fighting fire and Services Safty
اطلاعات شهرتهران توکیو کوبه
جمعیت 12 میلیون نفر 13 میلیون نفر 1.6 میلیون نفر
وسعت 2 km 835 2 km 2187 552km 2
ایستگاه آتش نشانی اصلی 45 واحد 81 واحد 10 واحد
ایستگاه آتش نشانی فرعی 40 واحد 214 واحد 18 واحد
آتش نشان حرفه ای مرد 4000 نفر 18000 نفر 1400 نفر
آتش نشان حرفه ای زن - 643 نفر 40 نفر
آتش نشان پاره وقت مرد - 12347 نفر -
آتش نشان پاره وقت زن - 1687 نفر -
کارشناس 100 نفر 1800 نفر بیش از 300 نفر
بالگرد 1 دستگاه 6 3
آتش نشان داوطلب تعدادی 1700 نفر 4000 نفر


ساختار سازمانی آتش نشانی ها در ژاپن شامل یک اداره آتش نشانی مرکزی در زیر مجموعه شهرداری شهر (و معمولا در ساختمان شهرداری) و تعدادی مراکز عملیاتی – پیشگیری و تعداد زیادی ایستگاه کوچک آتش نشانی میباشد که از جهت ساختار کلی مشابه آتش نشانیهای ایران می باشد. تفاوت ها در نوع نگرش به ایمنی وگسترش تخصصی ، تجهیزاتی درون سازمانی می باشد.
1- با توجه به اولویت نرم افزاری بر سخت افزاری و تقدم پیشگیری از بحران بر مهار آثار زیانبار بحران و حضور دایمی آتش نشانان درصحنه حوادث و لمس خطر، بخش معاونت پیشگیری و کارشناسی در سازمانهای آتش نشانی ژاپن توسعه چندین برابر در مقایسه با آتش نشانیهای تهران و ایران دارند . تربیت کارشناس با صلاحیت و سپردن نظارت بر ساخت و ساز ایمن تاسیسات و ابنیه شهر از ارکان کنترل ایمنی شهری در ژاپن محسوب می شود.
2- به نظر می رسد در ژاپن ایمن سازی اماکن و خرید تجهیزات آتش نشانی سرمایه گذاری محسوب شده و محدودیت های کمتری برای هزینه گذاری می باشد.
3- مراکز آموزش آتش نشانی در ژاپن توسعه بسیار زیادی داشته و تعدادی از آنها استانی بوده و جهت آموزش عمومی مردم بهره برداری قابل توجهی می شود.
4- دیدگاه مسئولین ژاپن تربیت نسلی آگاه و ماهر می باشد و استفاده از آخرین تکنولوژی روز در مراکز ستادی و عملیاتی سازمانهای آتش نشانی، نشان از ارتباط مستمر و دایمی این ارگان با مراکز علمی وصنعتی دارد.
5- در زمان وقوع هرگونه حادثه ، زلزله ، آوار ، آتش سوزی ، بیمار اورژانسی و موارد مشابه اولین سازمان عمل کننده سازمان آتش نشانی بوده و در صورت وقوع بحران ، پرسنل off و آتش نشانی شهرهای مجاور فعال شده و بحران را مهار می نمایند .
6- هلال احمر و اورژانس گسترش وتوسعه سازمانی بسیار کمتری دارند. در ایران افراد داوطلب عموما درشاخه هلال احمر فعال بوده و به علت غیرفعال بودن این ارگان در زمان غیر بحران ، مهارت و تجربه افراد داوطلب درحد مطلوب نمی باشد در ژاپن افراد داوطلب تحت پوشش آموزشی سازمانهای آتش نشانی بوده و آمادگی بیشتری برای مهار بحران دارند.

7- نتیجه گیری
برای ایجاد توسعه پایدار ، نیازمند برنامه ریزی ، تهیه قوانین و دستورالعمل های کامل که شرح وظایف کلیه ارکان حکومت و مردم مشخص بوده و افراد ملزم به رعایت آن باشند می باشیم. در تدوین ساختار حکومتی ، هر مقدار سازمانهای دولتی کوچکتر و فاصله بین مدیران ارشد و پرسنل اجرایی، کمتر باشد بوروکراسی اداری کمتری وجود داشته و امور با سهولت و سرعت بیشتری انجام شده و هزینه های کشوری کاهش می یابد .

1- پیشنهاد می شود در زمینه مدیریت بحران سازمانهای موازی در یکدیگر ادغام شده تا هزینه های جاری کاهش وتوانایی ها افزایش یابد. به عنوان مثال میتوان مدیریت بحران شهرداری ، اورژانس تهران وبخشی از هلال احمر را درآتش نشانی ادغام نمود.
2- باتوجه به وجود دانش تخصصی گسترده درسازمانهای مطالعاتی درون کشوری وعدم انتقال این اطلاعات به سازمانها و ارگانهای اجرایی، پیشنهاد می شود با برگزاری دوره های مستمر آموزشی ضمن خدمت ، اطلاعات به کارشناسان ارگانهای اجرایی انتقال یابد.
3- توسعه پایدار در هر شهر و کشوری میسر نیست مگر با استقرار ایمنی وامنیت اجتماعی ، که تجربه کشورهای موفق نشان از توسعه فعالیت های پیشگیری سازمانهای آتش نشانی دارد و در ایران با وجود تلاشهای مستمر مدیران شهری، این توسعه در مسیر ناهمواری قرار دارد لذا لازم است سرمایه گذاری مطلوب جهت توسعه این بخش انجام شود.
4- دوره های اعزام به کشور ژاپن ، با محوریت بازدید از مراکز ستاد بحران بوده و در این مراکز شرایط برای مذاکرات کارشناسی در امور آتش نشانی فراهم نبوده است. پیشنهاد میشود با نظر افراد اعزام شده قبلی ، دوره ای جهت کارشناسان آتش نشانی طراحی و اجرا گردد و این مهم پیگیری و امکانات و پتانسیل های ارزشمند Jica مورد توجه قرارگیرد.
5- توسعه سازمانهای آتش نشانی بر دو پایه سخت افزاری و نرم افزاری استوار است و یکی از نرم افزارهای تاثیر گذار سازمانها، کارشناسان تحصیلکرده و فعال بوده که سازمان را توسعه می دهند. لذا ایجاد شرایط مناسب فعالیت برای ایشان باعث توسعه فعالیتهای سازمانهای ایمنی و آتش نشانی خواهد شد.

8- منابع
[1] مجموعه مقالات کارگاه مشترک ایران و ژاپن، معاونت امور فنی، 1383.
[2] ناصر رهبر ، "گزارش دوره مدیریت بحران در ژاپن"، سازمان آتش نشانی تهران، 1386.